W/Q: Mohamed A. Abdulle (Mohamed Daacad)
Hordhac
Dhismaha dowladnimo casri ah (Modern State Building) waa geeddi socod qotodheer oo lagu dhisayo hay’ado dowladeed oo waxtar leh, iyadoo la xoojinayo xukunka sharciga, la abuurayo kalsoonida bulshada, lana suurtagelinayo hufnaan iyo isla xisaabtan. Dowladnimada casriga ah waxaa saldhig u ah awoodda dowladdu u leedahay inay si sharci ah u maamusho muwaadiniinteeda, u sugto amnigooda, una qabato adeegyo tayo leh. Dalalka burburka ka soo kabanaya sida Soomaaliya waxay u baahan yihiin qaab dowladeed oo dhisan, lehna tiirar adag oo sal adag u noqon kara horumar waara iyo nabadgalyo sugan.
1. Tiirarka Dhismaha Dowladnimo Casri ah
1.1. Sharciyadda iyo Xukunka Sharciga (Rule of Law)
Mid ka mid ah tiirarka aasaasiga ah ee dowladnimada casriga ah waa sarreynta sharciga. Tani waxay la micno tahay in dhammaan dadka iyo hay’adaha dowladdu ay hoos yimaadaan xeerar cadaalad ah oo la wada oggol yahay. Xukunka sharcigu wuxuu suurtageliyaa kala dambeyn, caddaalad, iyo ilaalinta xuquuqda muwaadiniinta. Samaynta dastuur la isku raacsan yahay, Xoojinta maxkamadaha iyo garsoorka madax-bannaan, dhiirrigelinta xorriyatul qawlka, xuquuqda aadanaha iyo cadaaladda
1.2. Hay’adaha Dowladda ee waxtarka leh
Dowladnimada casriga ah waxaa dhisaya hay’ado rasmi ah oo awood leh, isla xisaabtan leh, hufan, kana shaqeeya danta guud. Hay’adahaas waa in ay awoodaan hirgelinta sharciyada, bixinta adeegyada, iyo maareynta khayraadka si mas’uuliyadi ku dheehan tahay. Dib u habayn lagu sameeyo maamulka rayidka (Civil Service Reform), dhisidda hay’ado leh nidaam sharci ah iyo miisaaniyad sax ah, xoojinta dowlad-deegaanka (decentralization) si adeegyada loogu dhoweeyo dadweynaha
1.3. Sugidda Amniga iyo Xasiloonida Qaranka
Amniga waa tiir kale oo muhiim u ah dowlad-dhisidda. Dowladnimo lama helayo haddii aysan jirin nabadgelyo, xasilooni siyaasadeed, iyo awood dowladeed oo xaq u leh isticmaalka xoog sharci ah. Dhisidda ciidan boolis iyo millatari xirfad leh oo aan ku salaysnayn qabyaalad, la dagaallanka kooxaha hubeysan iyo argagixisada, sugidda xuduudaha dalka iyo ilaalinta shacabka
1.4. Maamul Wanaag (Good Governance)
Maamul wanaag waxa uu ka kooban yahay hufnaan, isla xisaabtan, daah-furnaan, iyo ka-qaybgalka shacabka. Dowladnimada casriga ah waxay ku tiirsan tahay nidaamyo maamulka oo shacabka u adeegaya, aan u adeegin dano gaar ah. Qabashada doorashooyin xor ah oo caddaalad ah, xorriyadda saxaafadda iyo ururrada bulshada rayidka, ka qaybgalinta haweenka, dhallinyarada iyo dadka aan codkoodu meel dheergaarin.
1.5. Horumarinta Dhaqaalaha iyo Cadaaladda Bulshada
Dowladnimada casriga ah waxay sidoo kale ku saleysan tahay awoodda dowladdu u leedahay horumarinta dhaqaalaha iyo dhimista saboolnimada. Horumarka dhaqaalaha waxa uu taageeraa xasiloonida siyaasadeed, wuxuuna yaraynayaa xiisadaha bulsho. Maareynta caddaalad ah ee kheyraadka dabiiciga ah, horumarinta kaabayaasha dhaqaalaha: waddooyin, tamar, iyo isgaarsiin, kordhinta shaqo-abuurka, waxbarashada iyo adeegyada bulshada
2. Baahiyaha Soomaaliya: Dowlad Ka Soo Kabanaysa Burbur
Soomaaliya, oo muddo dheer la daalaa dhacaysay burbur iyo colaado sokeeye, waxay wajahaysaa caqabado badan oo ku saabsan dhismaha dowladnimo casri ah. Si ay u gaarto dowladnimo sugan, Soomaaliya waxay u baahan tahay tallaabooyin cad cad oo lagu dhisayo hay’ado awood leh, lagu xaqiijinayo xasilooni, laguna suurtagelinayo kalsooni dadweyne.
2.1. Xasilinta Amniga iyo Dib-u-heshiisiinta Qaranka
Dowlad burburtay si ay u soo kabato waxay u baahan tahay dib u heshiisiin qaran iyo xasillooni siyaasadeed. Soomaaliya waxay u baahan tahay in laga gudbo khilaafaadka siyaasadeed iyo qabyaaladda. Taageeridda wada-hadal qaran oo dhab ah, dhisidda ciidan qaran oo mideysan, karti leh, kana madax bannaan kooxo gaar ah, ku darista dhaqanka maxalliga ah ee garsoorka iyo nabadaynta
2.2. Dhisidda Nidaamka Federaalka iyo Xoojinta Hay’adaha
Si ay u hirgasho dowladnimo casri ah, waa in la caddeeyo awoodaha dowladda dhexe iyo kuwa dowlad goboleedyada. Tani waxay abuureysaa nidaam la isla oggol yahay oo shaqeynaya. Kala xadaynta awoodaha dowladda dhexe iyo maamul-goboleedyada, Kordhinta wada shaqeynta iyo isu-dheelitirnaanta awoodaha, hirgelinta nidaam canshuureed oo daah-furan.
2.3. La Dagaallanka Musuqmaasuqa iyo Isla Xisaabtanka
Musuqmaasuqa ayaa si weyn u wiiqay dhismaha dowladnimo ee Soomaaliya. Waa lagama maarmaan in la helo hay’ado madax-bannaan oo lagula xisaabtamo mas’uuliyiinta. Abuuridda guddiyo madax-bannaan oo la dagaallama musuqmaasuqa, Dhiirrigelinta warbaahinta iyo ururrada bulshada rayidka, kobcinta nidaamka hanti-dhowrka iyo warbixinnada maaliyadeed.
2.4. Dib u Dhiska Kalsoonida Shacabka
Shacabka Soomaaliyeed waxay dareemaan kala fogaanshaha ayaga iyo dowladda. Waxaa muhiim ah in la dhiso kalsoonida u dhexeysa hay’adaha dowliga ah iyo shacabka. Ka-qaybgalinta shacabka ee qorsheynta iyo go’aan-qaadashada, kor u qaadidda wacyigelinta dadweynaha ee doorka dowladnimada, dhiirrigelinta isu-tanaasulka iyo midnimada qaran
2.5. Horumarinta Dhaqaalaha iyo La-dagaallanka Saboolnimada
Dib-u-dhiska dhaqaalaha Soomaaliya waa saldhigga dowladnimo waarta. Waa in xoogga la saaraa wax-soo-saarka gudaha iyo maalgashiga. Kor u qaadista wax-soo-saarka xoolaha, kalluumeysiga, iyo beeraha, Maalgashiga kaabayaasha dhaqaalaha si loo xoojiyo ganacsiga, taageeridda barnaamijyada horumarinta shaqooyinka iyo waxbarashada dhallinyarada
Gunaanad
Dhismaha dowladnimo casri ah waa hannaan istaraatiiji ah oo ku saleysan xoojinta hay’adaha dowladda, suurtagelinta xukunka sharciga, iyo horumarinta nolosha shacabka. Soomaaliya waxay u baahan tahay in ay diiradda saarto dib u heshiisiinta, la dagaallanka musuqmaasuqa, iyo dhisidda hay’ado dowladeed oo shaqeynaya. Haddii la helo hoggaan daacad ah, taageero bulshada dhexdeeda ah, iyo istiraatiijiyad waarta, Soomaaliya waxay gaari kartaa dowladnimo casri ah oo waxtar u leh dhammaan muwaadiniinta.
Tixraacyo
Fukuyama, F. (2004). State-building: Governance and World Order in the 21st Century. Cornell University Press.
Rotberg, R. I. (2002). “The New Nature of Nation-State Failure”, The Washington Quarterly, 25(3), 85–96.
Menkhaus, K. (2006). Governance without Government in Somalia: Spoilers, State Building, and the Politics of Coping. International Security, 31(3), 74-106.
World Bank. (2011). World Development Report 2011: Conflict, Security, and Development.
UNDP Somalia. (2017). Somalia Human Development Report.
Transparency International. (2023). Corruption Perceptions Index 2023.
